Từ bao lâu nay, hạt dổi rừng không chỉ là một loại gia vị đặc trưng của núi rừng Tây Bắc mà trở thành một nét riêng trong tinh hoa trong ẩm thực nơi đây.
Hạt dổi là hạt gì và đặc điểm của loại hạt này
Dổi là tên một loại hạt lấy từ cây dổi mọc phổ biến ở vùng núi Tây Bắc và các tỉnh khu vực Tây Nguyên. Cây dổi càng lâu năm thì chất lượng hạt dổi sẽ càng tốt, ngon nhất khi cây dổi được trồng từ 20 năm trở đi, bởi lúc ấy hạt dổi thu hoạch được sẽ rất thơm và không bị hắc. Nhưng thông thường cây trồng trên 5 năm là có thể thu hoạch được, nhưng những năm đầu cây chỉ cho từ 500-700 gram hạt.
Hạt dổi tươi có màu đỏ khi khô sẽ chuyển thành màu nâu
Dổi là cây thân gỗ lâu năm mọc thẳng tắp, gỗ của cây thơm kỳ lạ, thớ gỗ lại mịn, vân gỗ rất đẹp, gỗ nhẹ bền, không lo bị mối mọt hay cong vênh nên người dân thường săn gỗ dổi để làm nhà, làm sàn gỗ, đóng đồ nội thất hay làm những sản phẩm mỹ nghệ… Vì vậy, gỗ dổi mang lại giá trị kinh tế rất cao. Vỏ quả dổi rất cứng nên thường phải phơi khô mới lấy được hạt bên trong. Tuy nhiên, thu hoạch hạt dổi rất khó khăn thậm chí là phải đốn hạ cả cây mới lấy được rất ít hạt, cho đến tận bây giờ kỷ lục của một cây dổi cổ thụ mới cho đến 10kg hạt.
Hạt dổi được chia thành hai loại chính:
- Đầu tiên là hạt dổi nếp, loại này hạt bé và không đều nhau, thường có màu vàng hoặc màu đen. Hạt dổi nếp cực kì thơm và được ưa chuộng nhất. Thêm nữa, loại này lại rất ít và hiếm nên được bán với giá cao hơn hạt dổi tẻ. Thân cây dổi nếp tương đối giống thân cây nếp tẻ nhưng lá nhỏ hơn và vàng hơn.
- Thứ hai là hạt dổi tẻ, loại này có hạt rất to và đen nhưng không thơm bằng hạt dổi nếp, nếu ngửi kĩ còn có mùi khá hắc. Hạt dổi tẻ ít được ưa chuộng hơn, được bán nhiều nên giá thành tương đối rẻ.
Mọi người truyền tai nhau hạt dổi ngon nhất là hạt dổi ở Lai Châu – Điện Biên và Na Hang, hạt rất bé màu nâu đậm, đặc biệt là cực kì thơm. Đấy là dổi rừng mà đồng bào dân tộc thường đi nhặt vào vào khoảng tháng 10-11 hàng năm.
Cách chế biến hạt dổi
Khác với các loại gia vị khác như hành, tỏi, hạt tiêu, v.v… dổi có một hương vị thơm ngon đặc trưng không lẫn đi đâu được. Nếu thưởng thức một lần có lẽ bạn sẽ rất khó quên được hương vị ấy.
Hạt dổi có rất nhiều cách chế biến khác nhau, nhưng cách truyền thống nhất giúp tăng thêm hương vị thơm ngon của hạt dổi là nướng với than hoa. Chỉ cần lấy đũa gắp hạt dổi hơ đều tay trên ánh lửa than đỏ hồng cho đến khi ngửi thấy hương thơm nức mũi của dổi, nhìn thấy hạt dổi chín căng phồng lên là được. Sau khi vừa nướng xong thì nên giã luôn bởi lúc này hạt dổi mềm và dễ giã mịn, giã càng mịn càng ngon. Ngoài ra, nếu không có than hoa thì có thể nướng bằng than củi hoặc bếp ga, nhưng nướng bằng than hoa là ngon nhất rồi. Chú ý không để hạt bị cháy vì như vậy sẽ bị đắng.
Hạt dổi sau khi giã xong có thể dùng theo hai cách sau:
- Đầu tiên là chấm khô, trộn hạt dổi giã nhỏ với muối, thêm chút ớt là đã quá ngon rồi, phù hợp để chấm thịt gà, vịt, ngan, ngỗng,…
- Thứ hai là chấm ướt, cho hạt dổi đã giã nhỏ vào bát, chế thêm chút nước ấm hòa tan rồi mới rót nước mắm vào. Có thể cho thêm một chút bột canh với vài lát ớt là đã có một bát mắm chấm trên cả tuyệt vời, rất phù hợp để chấm bất cứ thứ gì từ thịt lợn đến lòng lợn…
Mắm chấm từ hạt dổi rừng chiều lòng những thực khách khó tính nhất
Hạt dổi có thể dùng để ướp đồ nướng như thịt hoặc cá nướng. Sau khi rửa sạch nguyên liệu thì ướp với mì chính, nước mắm và 2-3 thìa cà phê hạt dổi. Ướp các nguyên liệu khoảng 30 phút cho ngấm đều rồi nướng than hoa. Thịt và cá nướng với hạt dổi tạo nên mùi thơm vô cùng đặc biệt, vị ngọt từ thịt hòa quyện với vị thơm của hạt dổi tạo nên sức hút cho món ăn.
Tây Bắc nổi tiếng với món đặc sản thịt treo gác bếp ngon nổi tiếng được rất nhiều du khách ưa chuộng. Hương vị làm nên sự khác biệt ấy là một gia vị “bí mật” của đồng bào dân tộc miền núi, đó là hạt dổi. Sự kết hợp này tạo nên một hương vị nồng đượm, kèm thêm chút cay cay tê tê vô cùng hấp dẫn, lạ miệng.
Nhắc đến hạt dổi người ta không thể không nhắc đến món tiết canh. Món ăn này trở nên ngon hơn nhờ hạt dổi, có thể lần đầu ăn chưa quen nhưng đến miếng thứ hai thì sẽ cảm thấy nếu không có hạt dổi thì món tiết canh không còn ngon nữa.
Trong thời gian gần đây, món chẩm chéo ngày càng phổ biến xuống đồng bằng. Chẩm chéo là một món chấm đặc trưng của dân tộc miền núi phía Bắc, cùng là những nguyên liệu ấy, cách làm ấy nhưng phải là chẩm chéo do chính đồng bào dân tộc vùng núi cao Tây Bắc làm mới thấy ngon và hấp dẫn.
Ngoài mắc khén ra thì hạt dổi cũng là một thành phần không thể thiếu để chế biến chẩm chéo. Muối hột, mắc khén, hạt dổi, ớt và các loại rau thơm đem giã nhỏ, trộn đều cùng nhau cho đến khi chúng quyện với nhau là được một bát chẩm chéo thơm lừng, dùng cho tất cả các món luộc đều rất hợp vị. Đặc biệt chẩm chéo dùng ăn với những quả có vị chua như quả nhót cũng rất thích hợp.
Công dụng của hạt dổi
Như chúng ta đã biết, hạt dổi có công dụng chính là làm gia vị trong các món ăn như ướp đồ nướng, làm đồ chấm hay ngâm với măng hoặc các loại quả muối. Nhờ có hạt dổi mà hương vị các món ăn được tăng lên gấp bội, lưu lại dư vị trong lòng thực khách khi thưởng thức.
Hạt dổi rừng khô là nguyên liệu để ngâm rượu thuốc
Ít người biết là hạt dổi còn được dùng để ngâm rượu làm thuốc trị các bệnh về xương khớp như thoái hóa khớp, thoát vị địa đệm, viêm khớp, gia cột sống hoặc bong gân.
Hạt dổi có tác dụng trị các bệnh về đường tiêu hóa mà không phải ai cũng biết.
Ngoài ra, thân cây dổi còn được dùng để dựng nhà, làm đồ nội thất, đồ gỗ mỹ nghệ, v.v… bởi gỗ dổi rất mịn, vân gỗ đẹp lại siêu bền nên mang lại hiệu quả kinh tế rất cao.
Hạt dổi rừng vừa thơm ngon lại tốt cho sức khỏe, tuy vậy vẫn chưa có nhiều người biết đến loại hạt quý giá này. Ở các địa phương vùng núi Tây Bắc còn xác định cây dổi chính là một giải pháp không chỉ giúp xóa đói giảm nghèo cho bà con vùng cao mà còn có thể vươn lên làm giàu từ chính đặc sản quê hương thân thuộc.
Như vậy, hạt dổi được mệnh danh là “vàng đen” của núi rừng Tây Bắc bởi sự quý hiếm của nó. Giá của 1kg hạt dổi lên đến hơn 2 triệu đồng mà còn không có để mua cho thấy độ quý hiếm của kho báu này. Nhưng chính vì lợi nhuận cao như vậy nên nhiều người đã bị lòng tham làm mờ mắt nên bán ra thị trường sản phẩm hạt dổi giả. Vì vậy, người mua cần cẩn trọng tránh mua phải hàng giả để khỏi mất tiền oan.
