Thiên niên kiện là một trong những loại cây có tác dụng chữa bệnh xương khớp rất tốt. Hãy cùng tìm hiểu thêm về đặc điểm và các công dụng mà thiên niên kiện mang lại cho sức khỏe của chúng ta.
Một vài đặc điểm của thiên niên kiện
Thiên niên kiện là một loài cây thuộc họ ráy (Araceae) có tên khoa học là Homalomena affalomatica, tên gọi trong đông y là cây sơn thục, thần phục hay cây bao kim, vắt vẻo, ráy hương (cây họ ráy có mùi thơm). Ở các vùng miền khác nhau của nước ta cây thiên niên kiện lại có tên gọi khác nhau. Dân tộc Tày gọi là cây vạt hương. Dân tộc K’ho gọi là cây t’rao yêng. Dân tộc Bana gọi với cái tên rất đẹp: cây duyên. Người Dao thì gọi cây với tên hìa hẩu ton.
Thiên niên kiện là dạng cây cỏ, có thân và rễ mập bò dài, có mùi thơm, sống lâu năm. Thân rễ hình trụ màu nâu hồng chắc, sù sì, thô, có nhiều xơ, khi bẻ ngang thân có sợ tơ nhỏ, bên trong nhiều thịt. Lá mọc từ thân rễ có bẹ , mọc so le, hình tim, cuống dài, phiến lá mềm, nhẵn có màu xanh sáng bóng dài khoảng 30cm. Phiến lá có đầu nhọn hình mũi tên, mép nguyên mặt trên của lá có màu xanh đậm hơn, có 3 cặp gân gốc, 7-9 cặp gân phụ.
Thiên niên kiện– Cây thuốc hay của người Việt
Hoa mọc thành cụm là những bông mo, màu xanh, dài từ 4-6cm, không rụng, buồng trong ngắn hơn mo, dài từ 3-4cm, bầu hoa chứa nhiều noãn. Hoa đực ở trên hoa cái ở dưới. Hoa không có bao hoa. Mùa hoa từ tháng 4 đến tháng 6. Quả thiên kiện mọng thuôn, chứa nhiều hạt có rạch. Khi quả chín có màu đỏ. Mùa quả kéo dài từ tháng 8 đến tháng 10 hàng năm
Phân bố và thu hái
Thiên niên kiện là loài cây bản địa của Việt Nam, ngoài ra còn có ở Trung Quốc, Malaysia, Lào, Thái Lan và có cả ở Châu Đại Dương. Cây mọc ở những nơi ẩm thấp như ven suối, trong rừng, hay dọc hai bên bờ suối, thung lung, sườn đồi. Cây mọc ở nơi có độ cao từ 80-1100m. Khi cần trồng làm thuốc cũng có thể trồng bằng thân rễ. Cây rất dễ trồng, nhanh phát triển khi được trồng ở nơi có khí hậu thích hợp ấm và ẩm.
Bộ phận thường dùng của cây là phần thân rễ. Thời gian thu hái quanh năm nhưng tốt nhất là vào mùa thu đông. Chỉ thu hái thân rễ già, sau đó rửa sạch, chặt thành từng đoạn từ 10-20cm. Sấy nhanh với nhiệt độ 500C, bóc bỏ vỏ ngoài, nhặt bỏ sạch rễ con, sau đó đem phơi hoặc sấy khô để dùng dần.
Thân rễ thiên niên kiện phơi khô
Cần bảo quản nơi khô ráo, thoáng mát, tránh nhiệt độ cao, độ ẩm cao.
Thành phần hóa học và tính vị
Trong thân rễ thiên niên kiện khô có 0,8-1% tinh dầu. Trong tinh dầu có chứa khoảng 40% Ilinalol, khoảng 2% este tính theo linalyl acetat và một ít terpinneol, sabinen, limonene, acetaldehyt, aldehyde propionic, a-terpinen. Tinh dầu thiên niên kiện có màu vàng nhạt, mùi thơm dễ chịu.
Tính vị: Thiên niên kiện có tính ôn, vị đắng cay, hơi ngọt, mùi thơm
Quy kinh: Kinh can, thận
Công dụng
Ở Việt Nam, thiên niên kiện được dùng với các công dụng sau:
- Dùng chữa các bệnh về xương khớp như: tê mỏi, tê bại xương khớp, thấp khớp, đau nhức khớp, hàn thấp nhức mỏi gân xương.
- Khỏe gân, khớp
- Dùng chữa bệnh đau dạ dày
- Kích thích tiêu hóa
- Trị đau bụng kinh
- Trừ sâu nhậy
- Làm nguyên liệu chiết tinh dầu làm hương liệu
- Kinh nghiệm dân gian Việt Nam còn dùng khói của thiên niên kiện với thương truật để xong chữa chàm, dị ứng, viêm da thần kinh
Ở Trung Quốc, thân rễ thiên niên kiện dùng để trị gãy xương do ngã, tổn thương, xuất huyết, tê bại tứ chi, đau dạ dày, gân mạch khó co duỗi, viêm dạ dày, phong thấp, đau lưng, đau nhức khớp xương.
Thiên niên kiện có công dụng khác nhau ở các quốc gia khác nhau
Những trường hợp kiêng không được dùng
Những người bị táo bón, âm hư, nội nhiệt, nhức đầu, phụ nữ có thai thì không nên dùng.
Dùng quá liều có thể gây chóng mặt, nôn ói.
Cách bào chế
- Theo kinh nghiệm dân gian Việt Nam: thân rễ thiên niên kiện đem rửa sạch, ủ chỗ kín cho tới khi mềm, thái lát, phơi trong bóng râm, hoặc sấy lửa nhỏ. Sử dụng bằng cách lấy lát khô mang ngâm rượu uống hoặc xoa bóp, hoặc cũng có thể tán bột, kết hợp với các vị thuốc khác làm thuốc hoàn tán. Có thể dùng tươi, giã nát, sao nóng rồi đắp vào những chỗ đau nhức.
- Theo đông y Trung Quốc: Đông y Trung Quốc kiêng không sắc vì sợ mất mùi thơm mà lấy thân rễ đã phơi khô mài ra với rượu hoặc với nước để uống.
Các bài thuốc
Chữa các bệnh về xương khớp
- Thiên niên kiện 10g, ngưu tất 5g, mộc qua 15g, hy thiêm 5g. Tất cả đem sắc uống mỗi ngày 1 thang.
- Thiên niên kiện, độc hoạt, thổ phục linh, đan sâm, đỗ trọng, khương hoạt, tang ký sinh, dây chiều, kê huyết đằng mỗi thứ 12g, nhục quế 8g, ngưu tất 10g, hoài sơn 16g, đẳng sâm 20g. Đem sắc uống ngày 1 thang.
Thiên niên kiện- khắc tinh của bệnh xương khớp
- Thiên niên kiện, kê huyết đằng, hà thủ ô trắng, ngũ gia bì mỗi vị 50g. Tất cả mang ngâm với rượu cùng 3 loại rắn là rắn hổ mang, rắn cạp nong và rắn ráo. Sử dụng sau 3 tháng, uống trước bữa cơm, mỗi lần 1 chén nhỏ.
- Thiên niên kiện 12g, ngải cứu, thương nhĩ tử 12g, cỏ mực 16g, thổ phục linh 18g, hy thiêm 28g, cỏ xước 40g. Đem sắc với nước, uống ngày 1 thang.
- Thiên niên kiện 12g, quả dành dành 8g, rễ bưởi bung 12g. Đem sắc uống nước hoặc ngâm với rượu uống trước bữa cơm.
- Thiên niên kiện, cà gai leo, dây đau xương, ké đầu ngựa, hy thiêm, cỏ xước, kim ngân, thổ phục linh. Đem 1kg dược liệu sắc lấy 1 lít nước thuốc. Mang nước thuốc ngâm rượu uống hoặc chế thành siro uống
- Thiên niên kiện 12g, bạch chỉ 8g, cốt toái bổ 10g. Mang sắc uống hàng ngày
Chữa đau bụng kinh
- Thiên niên kiện, rễ sim rừng, rễ bướm bạc, gỗ vang, rễ bưởi bung. Đem sắc uống.
Chữa dị ứng, mẩn ngứa
- Thiên niên kiện, gừng, sả các vị đều nhau đem sắc lấy nước uống.
Chữa mụn, nhọt độc
- Lá cây thiên niên kiện tươi đem giã với muối đắp vào chỗ có mụn, nhọt
- Theo lương y Tuệ Tĩnh thì để chữa nhọt độc chạy chỗ này sang chỗ khác bằng cách sau: Dùng thiên niên kiện và hạt gấc đem mài với rượu ngon rồi đắp lên chỗ bị nhọt độc
Trừ sâu nhậy
- Thân rễ thiên niên kiện khô đem tán thành bột rồi rắc vào chỗ bị sâu nhậy
Trên đây là những thông tin về đặc điểm và công dụng của thiên niên kiện. Với những đóng góp nhỏ bé của mình, mong rằng bài viết sẽ đem đến những thông tin hữu ích trong việc điều trị bệnh, Nhất là với những căn bệnh về xương khớp của người già, nếu mổ thì nguy hiểm và chi phí cao. Dùng thiên niên kiện sẽ giảm chi phí và an toàn cho những bệnh nhân mắc các bệnh về xương khớp.
